HNI 23/11

🌺CHƯƠNG 35

KHOA HỌC VỊ NHÂN SINH – NỀN TẢNG ĐẠO ĐỨC MỚI

Có một sự thật đã hiển nhiên của thời đại: khoa học ngày nay đủ mạnh để thay đổi số phận của cả hành tinh, nhưng cũng đủ nguy hiểm để đẩy nhân loại vào bờ vực nếu thiếu nền tảng đạo đức soi đường. Nhìn lại lịch sử phát triển của con người từ thời đá, đồng thau, hơi nước, điện lực cho đến kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo, dễ nhận ra một quy luật xuyên suốt: mỗi bước tiến về tri thức chỉ thực sự có ý nghĩa khi nó nâng cao phẩm chất sống, tự do và hạnh phúc của con người.

Khi khoa học bị tách khỏi đạo đức, nó trở thành con dao hai lưỡi. Chính vì vậy, bước vào giai đoạn cuối của nền văn minh công nghệ hiện đại, nhân loại buộc phải thiết lập một nguyên tắc mới – khoa học vị nhân sinh. Không phải khoa học để khoe sức mạnh, không phải để thống trị, điều khiển hay thay thế con người, mà là khoa học phục vụ con người, mở rộng phẩm giá, phát triển trí tuệ và bảo vệ sự sống ở mọi tầng bậc.

1/Con người ở trung tâm – không phải dữ liệu hay máy móc

Nhiều thập kỷ qua, nhân loại chứng kiến một sự đảo ngược nguy hiểm: con người bị biến thành công cụ phục vụ cho hệ thống máy móc, thuật toán và nền kinh tế số. Dữ liệu trở thành “vàng”, con người trở thành “tài nguyên khai thác”.

Các nền tảng mạng xã hội thu thập cảm xúc người dùng, các hệ thống theo dõi hành vi dự đoán và điều chỉnh quyết định, và các công ty công nghệ nắm trong tay quyền lực mà trước đây chỉ có các đế chế vĩ đại mới sở hữu.

Trong bối cảnh đó, khoa học vị nhân sinh đưa ra một luận điểm căn bản:

Mọi công nghệ phải được đánh giá không dựa trên lợi nhuận hay mức độ thông minh, mà dựa trên giá trị nó tạo ra cho cuộc sống con người – sức khỏe, tự do, hạnh phúc, phát triển trí tuệ và đạo đức.

Nhờ đó, khoa học trở lại đúng vị trí của nó: công cụ phục vụ con người chứ không phải người phục vụ công cụ.

2/Tại sao nhân loại cần một nền đạo đức mới?

Bởi vì đạo đức cũ được xây dựng cho một xã hội không có trí tuệ nhân tạo, không có công nghệ giám sát, không có mô hình kinh tế dữ liệu, không có khả năng tự sửa cấu trúc gene, không có chiến tranh trên không gian mạng và không có robot có thể tự ra quyết định.

Đạo đức của thế kỷ XX dựa trên giả định rằng:

con người là thực thể ra quyết định chính;

trí tuệ hữu cơ là ưu thế tuyệt đối;

công nghệ chỉ là công cụ;

tốc độ phát triển vẫn trong tầm kiểm soát.

Nhưng thế kỷ XXI đã xóa sạch những giả định đó.

Khi máy móc có thể tự học, khi thuật toán có thể dự đoán hành vi con người tốt hơn chính con người, khi những doanh nghiệp công nghệ nắm trong tay trí tuệ tập thể của hàng tỷ người, khi quốc gia có thể tấn công nhau bằng dòng lệnh thay vì súng đạn, đạo đức – nếu không đổi mới – sẽ trở thành tường giấy trong cơn bão lửa.

Một nền đạo đức mới phải trả lời được những câu hỏi chưa từng có trong lịch sử:

AI có quyền tự quyết đến đâu?

Con người có quyền chỉnh sửa gene để tăng cường trí tuệ không?

Quyền riêng tư còn tồn tại khi mọi hành vi đều bị theo dõi?

Tiêu chuẩn đạo đức nằm trong tay nhà nước, tập đoàn hay từng cá nhân?

Làm thế nào để công nghệ lớn mạnh mà con người không bị nhỏ đi?

Nếu trả lời sai, nhân loại có thể chuyển từ tự do sang nô lệ ngay trong khi nghĩ rằng mình đang tiến bộ.

3/Khoa học vị nhân sinh không chống lại công nghệ – mà nâng công nghệ lên cấp độ cao hơn

Nhiều người lầm tưởng rằng khi nói đến đạo đức và nhân văn nghĩa là phủ nhận công nghệ. Thực ra, khoa học vị nhân sinh nhìn công nghệ như một năng lực lớn – nhưng năng lực chỉ tốt khi có định hướng đúng.

Giống như điện – nó có thể thắp sáng thành phố hoặc thiêu rụi thành phố. Không phải điện nguy hiểm – mà là người sử dụng nó thiếu định hướng đạo đức.

Khoa học vị nhân sinh chủ trương:

ủng hộ công nghệ tăng cường trí tuệ và năng lực con người;

phản đối công nghệ thay thế con người rồi điều khiển họ;

khuyến khích mở rộng hiểu biết – nhưng với chuẩn mực trách nhiệm;

thúc đẩy phát triển công nghệ vì mục tiêu lâu dài – không chỉ vì lợi nhuận trước mắt.

Trong bối cảnh đó, khoa học không chỉ đem lại công cụ – mà còn đem lại nền văn minh mới.

4/Trách nhiệm của nhà khoa học – trách nhiệm của doanh nghiệp – trách nhiệm của chính quyền – trách nhiệm của người dùng

Bốn lực lượng lớn tạo nên tiến trình công nghệ:

người sáng tạo công nghệ,

người thương mại hóa công nghệ,

người quản lý sự phát triển công nghệ,

người sử dụng công nghệ.

Nếu chỉ một trong bốn thiếu nền tảng đạo đức, toàn bộ xã hội sẽ trả giá.

1. Nhà khoa học

Nhà khoa học không chỉ có nhiệm vụ sáng tạo mà còn phải trả lời câu hỏi:

Kiến thức mình tạo ra sẽ mang đến điều gì cho nhân loại?

Albert Einstein từng hối hận khi lý thuyết của ông được dùng để phát triển bom nguyên tử. Đó là nỗi ám ảnh của nhiều nhà khoa học thiên tài: tri thức không sai, nhưng tri thức trong tay người không có đạo đức thì luôn nguy hiểm.

2. Doanh nghiệp

Không doanh nghiệp nào xấu từ đầu. Nhưng khi lợi nhuận trở thành tiêu chuẩn tối thượng, con người sẽ bị xem như con số thống kê.

Khoa học vị nhân sinh yêu cầu doanh nghiệp phải chuyển từ:

mô hình tối đa hóa lợi nhuận → sang mô hình tối đa hóa giá trị con người;

mô hình nghiện tăng trưởng → sang mô hình phát triển bền vững về lâu dài.

3. Nhà nước và chính phủ

Trong thời đại công nghệ, quyền lực nhà nước có thể trở nên khủng khiếp nếu không bị kiểm soát.

Chỉ cần một thuật toán sai, một lệnh theo dõi, một mô hình chấm điểm tín nhiệm công dân, con người có thể sống trong nhà tù vô hình mà không nhận ra.

Vì vậy, nhà nước phải:

thiết lập khung pháp lý đặt con người làm trung tâm;

bảo vệ quyền riêng tư như bảo vệ biên giới quốc gia;

đảm bảo công nghệ là quyền năng phổ quát – không phải công cụ thống trị.

4. Người dùng

Cuối cùng, chính người dùng cũng phải thay đổi. Không thể giao toàn bộ cuộc đời cho công nghệ và mong chờ nó bảo vệ mình.

Người dùng phải:

hiểu công nghệ,

hiểu nguy cơ,

hiểu quyền của mình,

biết mình không phải sản phẩm.

Đây là lần đầu tiên trong lịch sử loài người mà mỗi người phải tự trang bị kiến thức trước công nghệ – giống như phải mang vũ khí trí tuệ khi bước vào rừng sâu.

5/Đạo đức mới – xây dựng trên ba nguyên tắc nền tảng

1. Công nghệ phải làm giàu phẩm giá con người

Con người không phải đối tượng đo lường. Không phải số liệu. Không phải traffic. Không phải “mắt đọc quảng cáo”.

Bất cứ công nghệ nào biến con người thành phương tiện – thay vì mục đích – đều đi ngược lại khoa học vị nhân sinh.

Mọi hệ thống phải trả lời được:

Nó nâng tầm con người hay thu nhỏ họ lại?

Nó mở ra tự do hay tạo ra sự lệ thuộc mới?

Nó xây dựng khả năng hay làm con người trở nên lười suy nghĩ?

2. Minh bạch là tiêu chuẩn của đạo đức

Không có minh bạch, sẽ không có trách nhiệm.

Không có trách nhiệm, sẽ không có niềm tin.

Do đó:

thuật toán phải minh bạch,

dữ liệu phải minh bạch,

quyền sử dụng phải minh bạch,

người dùng phải biết mình đang trao đổi điều gì.

Minh bạch chính là ánh sáng của xã hội thông tin.

3. Công nghệ phải bảo vệ sự sống – ở mọi hình thức

Sự sống ở đây bao gồm:

cá nhân,

cộng đồng,

sinh thái,

hệ sinh thái tinh thần và cảm xúc của con người.

Một phát minh làm tổn hại sự sống – dù thông minh đến mấy – cũng là phát minh thất bại.

6/Giá trị con người là thước đo thành tựu

Từ trước đến nay, thế giới thường dùng các tiêu chí sau để đánh giá thành công của khoa học:

tốc độ,

sức mạnh,

độ chính xác,

hiệu suất,

tầm ảnh hưởng,

lợi nhuận.

Những tiêu chí này cần thiết nhưng chưa đủ. Khoa học vị nhân sinh bổ sung thêm một thước đo mới – và đặt nó lên hàng đầu:

Khoa học làm con người trở thành phiên bản tốt hơn hay tồi hơn của chính họ?

Nếu trả lời là “tốt hơn”, khoa học đó đáng phát triển.

Nếu trả lời là “tồi hơn”, khoa học đó phải được kiểm soát, điều chỉnh hoặc dừng lại.

7/Bình minh mới của nhân loại – từ trí tuệ nhân tạo đến trí tuệ con người

Nhiều người lo sợ rằng AI sẽ thay thế con người. Thực tế, AI chỉ thay thế:

người không còn chịu học,

người không chịu tư duy,

người để máy móc quyết định thay mình.

Trong thế giới mới, con người không thắng bằng sức mạnh cơ bắp – máy móc đã thay. Không thắng bằng trí nhớ – máy đã nhớ tốt hơn. Không thắng bằng khả năng tính toán – AI vượt xa.

Con người chỉ thắng bằng:

khả năng sáng tạo,

trực giác,

trí tuệ cảm xúc,

ý thức đạo đức,

khả năng đặt câu hỏi đúng.

Đây chính là năng lực cốt lõi mà khoa học vị nhân sinh muốn bảo vệ và phát triển.

8/Giáo dục mới – không chỉ dạy kiến thức mà dạy làm người

Nếu chỉ dạy học sinh cách dùng công nghệ, chúng ta tạo ra những người thợ.

Nếu dạy học sinh hiểu công nghệ, chúng ta tạo ra kỹ sư.

Nếu dạy học sinh thấu suốt đạo đức phía sau công nghệ, chúng ta tạo ra nhà lãnh đạo của tương lai.

Giáo dục vị nhân sinh tập trung vào bốn năng lực:

hiểu mình

hiểu người

hiểu thế giới

hiểu trách nhiệm

Một nền văn minh công nghệ cao mà dân trí thấp về đạo đức sẽ luôn đối mặt nguy cơ tự diệt.

9/Con người phải làm chủ khoa học – ngay cả khi khoa học vượt trí tuệ từng cá nhân

Khi AI ngày càng mạnh, con người không thể dựa vào trí tuệ cá nhân riêng lẻ để kiểm soát nó. Cần một cơ chế tập thể:

hợp tác giữa các quốc gia,

tiêu chuẩn chung về đạo đức,

luật pháp xuyên biên giới,

liên minh của các nhà khoa học có lương tri,

quyền lực giám sát đến từ cộng đồng – không chỉ từ chính phủ.

Khoa học là sức mạnh toàn cầu – vì vậy đạo đức cũng phải mang tính toàn cầu.

10/Nếu nhân loại thành công

Nếu khoa học vị nhân sinh trở thành nền tảng, toàn nhân loại sẽ bước sang một kỷ nguyên rực rỡ:

AI hỗ trợ suy nghĩ, không thay thế tư duy.

Nhà máy thông minh giải phóng sức lao động thay vì tạo thất nghiệp.

Kinh tế số minh bạch, công bằng – nơi giá trị nằm trong sáng tạo hơn là khai thác dữ liệu.

Giáo dục sinh ra con người tự chủ thay vì “người dùng biết nghe lệnh”.

Công nghệ trở thành phép màu của nhân loại – không phải chiếc xiềng vô hình.

Đó sẽ là nền văn minh đầu tiên trong lịch sử mà sức mạnh của tri thức đi song hành với phẩm giá của con người.

11/Nếu nhân loại thất bại

Nếu công nghệ tiếp tục phát triển mà đạo đức đứng yên, tương lai rất rõ ràng:

con người bị theo dõi mọi lúc,

AI thay thế dần tư duy,

quyền tự do bị bóp méo bởi thuật toán,

xã hội bị dẫn dắt bởi các hệ thống vô hình,

bản chất nhân loại bị tái định