HNI 17-12

**CHƯƠNG 15: CHỐNG MÔ HÌNH CAM KẾT TRẢ LÃI – KHÁNG THỂ CHỐNG ĐẠO ĐỨC GIẢ**

Không phải mọi mô hình sinh lời đều là kinh doanh.

Và không phải thứ gì hứa hẹn lợi nhuận cao cũng xứng đáng được gọi là giá trị.

Trong nhiều thập kỷ, xã hội liên tục chứng kiến sự xuất hiện và sụp đổ của các mô hình cam kết trả lãi. Chúng thay hình đổi dạng qua từng thời kỳ: đa cấp biến tướng, đầu tư tài chính “không rủi ro”, lãi kép thần tốc, dự án nội bộ, cộng đồng khép kín… Dù khoác lên mình lớp áo nào, bản chất của chúng vẫn giống nhau: lấy tiền của người đến sau trả cho người đến trước, được che phủ bằng ngôn ngữ hoa mỹ và tâm lý đám đông.

HNI xem đây không chỉ là vấn đề kinh tế, mà là vấn đề đạo đức nghiêm trọng.

Mô hình cam kết trả lãi đánh thẳng vào ba điểm yếu cố hữu của con người: lòng tham, nỗi sợ bị bỏ lỡ, và sự cả tin trước uy tín giả tạo. Chúng không bán sản phẩm thật, không tạo ra giá trị bền vững, mà bán niềm tin bị bóp méo. Khi niềm tin bị khai thác để trục lợi, hậu quả không chỉ là mất tiền, mà là mất lòng tin xã hội.

Điểm nguy hiểm nhất của các mô hình này không nằm ở con số lợi nhuận hứa hẹn, mà ở cách chúng hợp thức hóa sự vô trách nhiệm. Người tham gia sớm thường biện minh rằng: “Tôi không ép ai”, “Ai cũng tự nguyện”, “Tôi chỉ giới thiệu cơ hội”. Nhưng trên thực tế, họ đang hưởng lợi trực tiếp từ dòng tiền của người đến sau, dù có ý thức hay không.

HNI khẳng định: mọi mô hình cam kết trả lãi cố định, không dựa trên giá trị sản xuất thật, đều mang tính lừa dẫn, dù được ngụy trang tinh vi đến đâu.

Kinh doanh chân chính không thể cam kết lợi nhuận cố định. Thị trường luôn biến động. Rủi ro là một phần không thể tách rời của kinh doanh. Việc cố tình che giấu rủi ro để tạo cảm giác “an toàn tuyệt đối” là hành vi vô đạo, vì nó tước đi quyền được biết sự thật của người khác.

HNI không phản đối đầu tư, cũng không phủ nhận tài chính hiện đại. Nhưng HNI phản đối việc biến đầu tư thành trò chơi tâm lý, nơi người tham gia bị dẫn dắt bằng cảm xúc thay vì được trang bị hiểu biết. Một cộng đồng doanh nhân có Đạo không thể dung dưỡng những mô hình kiếm tiền dựa trên sự thiếu hiểu biết của chính cộng đồng đó.

Chống mô hình cam kết trả lãi không chỉ là việc “nói không”. Nó là quá trình xây dựng kháng thể đạo đức. Kháng thể này giúp doanh nhân tự hỏi trước khi tham gia hay quảng bá bất kỳ mô hình nào:

– Giá trị thật được tạo ra ở đâu?

– Lợi nhuận đến từ hoạt động sản xuất hay từ dòng tiền người khác?

– Nếu dòng tiền dừng lại, mô hình còn tồn tại không?

– Ai là người gánh rủi ro cuối cùng?

Một doanh nhân có Đạo không cần phải hiểu mọi sản phẩm tài chính, nhưng cần đủ tỉnh táo để không bị mê hoặc bởi cam kết phi thực tế. Họ hiểu rằng lợi nhuận cao luôn đi kèm rủi ro cao, và không ai có quyền che giấu điều đó để trục lợi.

HNI cũng nhấn mạnh trách nhiệm của người có ảnh hưởng. Khi một doanh nhân có uy tín tham gia hoặc quảng bá mô hình cam kết trả lãi, họ đang dùng danh tiếng của mình để bảo chứng cho rủi ro mà người khác không đủ thông tin để đánh giá. Đây là hành vi phá vỡ chuẩn mực đạo đức nghiêm trọng, dù không vi phạm pháp luật tại thời điểm đó.

Nhiều mô hình chỉ sụp đổ sau nhiều năm, khi hậu quả đã lan rộng. Khi ấy, không chỉ người tham gia chịu thiệt hại, mà niềm tin xã hội bị tổn thương sâu sắc. Những người làm ăn chân chính bị nghi ngờ. Những cơ hội thật bị nhìn bằng ánh mắt dè chừng. Đó là cái giá mà toàn xã hội phải trả.

HNI xác định rõ: trong cộng đồng của mình, không có chỗ cho các mô hình cam kết trả lãi. Không biện minh. Không ngoại lệ. Không chờ đến khi pháp luật vào cuộc mới rút lui. Đạo đức phải đi trước luật pháp.

Chương này không nhằm lên án cá nhân, mà nhằm bảo vệ cộng đồng. HNI tin rằng: nếu mỗi doanh nhân đủ tỉnh táo để không trở thành mắt xích trong chuỗi lừa dẫn, thì những mô hình vô đạo sẽ tự nhiên bị cô lập.

Kinh doanh có Đạo không phải là tránh xa tiền bạc, mà là từ chối kiếm tiền bằng cách làm tổn hại người khác. Khi lợi nhuận phải đánh đổi bằng sự sụp đổ của người sau, đó không còn là kinh doanh, mà là chuyển giao rủi ro trá hình.

Chương này đặt một ranh giới rõ ràng:

👉 Không cam kết lợi nhuận phi thực tế. Không quảng bá mô hình không tạo giá trị thật. Không hưởng lợi trên sự cả tin của cộng đồng.

Đó không chỉ là nguyên tắc kinh doanh, mà là lằn ranh giữa Đạo và vô đạo.