HNI 23/11

🌺CHƯƠNG 34 – TRỞ VỀ VỚI GIÁ TRỊ THẬT: CON NGƯỜI LÀM CHỦ KHOA HỌC

Sự trượt dài của nhân loại trong ảo giác tiến bộ

Có một nghịch lý lớn của thế kỷ XXI mà lịch sử sẽ phải ghi lại bằng dấu chấm hỏi rất dài: con người càng tiến bộ trong công nghệ thì càng suy thoái ở chiều sâu nhân tính của mình. Nghịch lý ấy diễn ra lặng lẽ như một dòng nước xiết mà không phải ai cũng nhận ra, bởi nó được che phủ bằng những khẩu hiệu vĩ đại: “Cách mạng công nghiệp 4.0”, “Chuyển đổi số”, “AI mở ra kỷ nguyên mới của trí tuệ”, “Công nghệ sẽ giải phóng loài người”… Nhưng đằng sau bức màn sáng lóa của hào quang ấy lại là một sự thật âm thầm: con người đang đánh mất bản thể của chính mình.

Nhân loại luôn tin rằng mình đang đi lên, đang trở nên văn minh hơn, thông minh hơn, phát triển hơn. Nhưng nếu nhìn thẳng, bình tĩnh và trung thực, ta sẽ thấy có một chuyển động đáng sợ: con người đang bị cuốn vào ảo giác của tiến bộ, để rồi trả một cái giá mà nhiều thế kỷ sau mới thấy đầy đủ.

Tiến bộ mà đánh mất con người – thì đó là tiến bộ cho ai?

1. Tiện nghi chưa từng có, nhưng con người chưa từng mệt đến thế

Chưa từng có thời đại nào nhân loại có thể làm mọi thứ nhanh đến vậy:

Chỉ vài giây để liên lạc với một người ở bên kia địa cầu

Chỉ vài cú chạm để mua bất cứ thứ gì

Chỉ vài phút để tiếp cận kho tri thức của toàn thế giới

Máy móc làm thay con người hàng nghìn loại lao động

Nhìn qua, đó là thiên đường của thời đại thông tin – nơi con người không còn phải slog trong lao động nặng nhọc, không phải mệt mỏi vì giới hạn vật lý, không phải mất thời gian cho những việc mà máy móc có thể xử lý.

Nhưng thực tế lại trớ trêu:

Chưa bao giờ con người bận rộn, quá tải, kiệt sức, căng thẳng và lo âu nhiều đến vậy.

Có người làm việc 12 tiếng một ngày nhưng cảm giác như không tạo ra giá trị gì.

Có người có hàng trăm công cụ hỗ trợ nhưng vẫn không đủ thời gian để hoàn thành một ngày.

Có người có cả kho tri thức nhưng tinh thần lại đầy hỗn loạn và trống rỗng.

Tại sao tiện nghi nhiều hơn mà hạnh phúc lại ít hơn?

Bởi vì nhân loại chỉ phát triển tốc độ sống, mà không phát triển khả năng làm chủ chính mình.

Một chiếc xe có thể chạy nhanh hơn luôn là điều tốt – trừ khi người lái xe không nhìn thấy đường.

2. Công nghệ mở rộng thế giới bên ngoài nhưng thu hẹp thế giới bên trong

Chúng ta liên tục nói về các bước nhảy vọt công nghệ:

Máy tính biết học

AI viết văn, sáng tác nhạc, chữa bệnh

Nhà thông minh, thành phố thông minh

Hệ thống thông tin kết nối toàn cầu

Nhưng mấy ai nói về:

Con người đã học cách hiểu chính mình đến đâu?

Có bao nhiêu người biết mình là ai, muốn gì, sống để làm gì?

Trí tuệ bên trong tăng lên hay chỉ là dữ liệu trong đầu nhiều hơn?

Nhân loại đang xây cả một vũ trụ kỹ thuật số khổng lồ, nhưng lại bỏ hoang vùng đất nội tâm – nơi đáng lẽ là nguồn sức mạnh thật sự của con người.

Chúng ta biết rất nhiều về:

Hằng số Planck

Cấu trúc DNA

Hố đen vũ trụ

Nguyên lý máy tính lượng tử

Nhưng lại biết rất ít về:

Nỗi sợ sâu nhất của mình

Giới hạn trong tư duy đang cản trở mình

Cảm xúc đang điều khiển quyết định của mình

Niềm tin đang âm thầm dẫn ta đến sai lầm

Công nghệ giúp con người mở rộng bề ngang của thế giới, nhưng không giúp mở rộng chiều sâu của tâm thức.

Và một nền văn minh mà chỉ phát triển một chiều – sớm muộn cũng lệch.

3. Sự nguy hiểm của những tiến bộ không có hướng dẫn

Một con dao sắc có thể gọt hoa quả – nhưng cũng có thể giết người.

Thuốc có thể cứu sống – cũng có thể trở thành chất độc.

Khoa học cũng vậy.

Nếu không có ý thức, đạo đức và trách nhiệm dẫn đường, công nghệ trở nên nguy hiểm hơn bất cứ thứ gì loài người từng tạo ra.

Ngày nay, có những thứ mà chỉ cần một nhóm nhỏ người hiểu sai, tham lam, hoặc thiếu sáng suốt, hậu quả có thể không còn là một làng, một đất nước – mà cả hành tinh.

Vũ khí AI, công nghệ thao túng dư luận, mô hình điều khiển hành vi số, kỹ thuật chỉnh sửa gen, weapon hóa dữ liệu… không cần hàng triệu người dùng – chỉ cần vài kẻ có quyền lực.

Và lịch sử đã chứng minh:

khi con người thiếu trưởng thành, quyền lực càng lớn thì sai lầm càng nặng nề.

Công nghệ đang phát triển nhanh hơn đạo đức.

Khả năng của loài người tăng nhanh hơn bản lĩnh chịu trách nhiệm của nó.

Thế giới hiện đại giống một đứa trẻ sơ sinh lái chiếc xe đua F1 – tốc độ mạnh đến mức chỉ cần một cái chạm nhẹ là đủ để xe lao vào tường.

Và con người đang lao đi như thế – với niềm tin rằng “chạy nhanh là chiến thắng”.

4. Con người tưởng mình làm chủ – thật ra chỉ chạy theo hệ thống mình tạo ra

Con người đánh giá tiến bộ bằng:

Số lượng công nghệ mới

Tốc độ xử lý dữ liệu

Khả năng tự động hóa

Sức mạnh của máy tính

Dung lượng lưu trữ

Lưu lượng kết nối

Nhưng không mấy ai đặt câu hỏi nền tảng:

Tiến bộ để làm gì?

Để phục vụ ai?

Để đưa nhân loại đến đâu?

Khi một người làm việc, bị deadline thúc ép, chạy theo KPI, chịu áp lực phải tăng năng suất – họ tưởng đang làm chủ tiến bộ. Thực tế họ chỉ bị cuốn theo nhịp sống mà hệ thống áp đặt.

Công nghệ không còn phục vụ con người – mà con người đang phục vụ công nghệ.

Mục tiêu không còn là chất lượng sống – mà là:

Nhanh hơn

Nhiều hơn

Hiệu suất cao hơn

Tốc độ lớn hơn

Nhưng nhanh đến đâu thì đủ?

Cao đến bao giờ thì dừng?

Chưa từng có câu trả lời.

Một học sinh hôm nay đã áp lực hơn một kỹ sư của 40 năm trước.

Một nhân viên văn phòng 2025 nhận lượng thông tin trong một ngày nhiều hơn người thế kỷ XVIII trong cả đời.

Nhưng những người ấy có hạnh phúc hơn không?

Có an yên hơn không?

Có tự do hơn không?

Nếu câu trả lời là “không”, vậy tiến bộ đó mang ý nghĩa gì?

5. Khi sự tiện lợi trở thành chiếc lồng mạ vàng

Thế giới hiện đại mang lại quá nhiều sự tiện lợi khiến con người không còn khả năng tự sống, tự suy nghĩ, tự học, tự tìm đường nữa.

Máy tính tính toán giúp.

Internet tìm thông tin giúp.

AI suy nghĩ giúp.

Điện thoại ghi nhớ giúp.

Hệ thống gợi ý quyết định giúp người dùng chọn mua, chọn xem, chọn nghe.

Dần dần:

Con người mất khả năng tập trung

Mất thói quen tự nghiên cứu

Mất năng lực tự quyết

Mất tính độc lập nhận thức

Mất trải nghiệm sống thật

Khi một người được làm thay quá nhiều, họ yếu đi mà không biết mình yếu.

Giống như một người sống trong môi trường trọng lực bằng 0:

Không phải gồng

Không phải tải lực

Không phải chống lại trọng lượng

Nhưng chỉ cần kéo ra môi trường bình thường, cơ thể sẽ sụp vì mất cơ bắp.

Con người hiện đại cũng vậy – tiện nghi làm cho trí óc teo lại, ý chí mềm đi, nhận thức thụ động.

Cái lồng ấy đẹp, sáng, rộng rãi, thoải mái – đến mức đại đa số quên rằng nó vẫn là cái lồng.

6. Sự hưng phấn của kỷ nguyên mới che giấu những câu hỏi cốt lõi

Nhân loại bị cuốn vào sự phấn khích của đổi mới:

AI nói chuyện như người

Máy móc hiểu ngôn ngữ

Người ta mua sắm qua 5 lần chạm

Robot dạy học thay giáo viên

Xe tự lái không cần người điều khiển

Nhưng trong tiếng reo mừng ấy, ít người dừng lại để đặt những câu hỏi khó:

Con người đang cần công nghệ hay phụ thuộc vào nó?

Hệ thống đang phục vụ con người hay con người đang tối ưu để phù hợp với hệ thống?

Chúng ta dùng máy hay máy đang định hình tư duy của chúng ta?

Chúng ta mở rộng tự do hay đang để mất tự do?

Lịch sử từng chứng kiến nhiều nền văn minh sụp đổ vì một lý do chung:

Họ tưởng mình đang vĩ đại – ngay trước khi rơi xuống vực.

Nhân loại hôm nay rất thông minh – nhưng lại thiếu một phẩm chất mà thời đại này cần nhất:

trí tuệ để nhìn thấy điều mình chưa biết.

7. Những cảnh báo đã xuất hiện – nhưng bị tiếng ồn của thời đại lấn át

Thực tế, rất nhiều nhà tư tưởng, khoa học, tâm lý, triết học đã cảnh báo trong 20 năm qua:

Yuval Noah Harari về nguy cơ con người bị lập trình bởi hệ thống dữ liệu

Alvin Toffler cảnh báo “shock của tương lai”

Carl Jung nói con người hiện đại sống mà mất liên lạc với linh hồn mình

Các nhà công nghệ lớn như Steve Jobs, Bill Gates, Jacques Ellul, Elon Musk từng nhấn mạnh nguy cơ mất kiểm soát khoa học

Nhưng cảnh báo – giống như một hạt cát rơi vào sa mạc tiếng ồn:

Tin tức mới

Trào lưu mới

Công nghệ mới

Nhu cầu mua sắm mới

Xu hướng mới

Sự kích thích mới

Và điều nguy hiểm nhất là:

Con người không cảm thấy mình đang lạc lối.

Một người rơi xuống giếng sẽ biết mình cần cứu.

Một người bước lạc vào sa mạc sẽ biết rằng mình nguy hiểm.

Nhưng một người sống trong ảo giác tiến bộ thì không nhận ra rằng họ đã đánh mất phương hướng.

8. Nền văn minh chạy bằng tốc độ chứ không chạy bằng nhận thức

Nếu nhìn từ trên cao, toàn bộ xã hội loài người đang vận hành theo một mô hình rất đặc trưng:

Chạy nhanh

Sản xuất nhiều

Mở rộng liên tục

Tối ưu liên tục

Cập nhật liên tục

Không bao giờ dừng lại

Nhưng điều nghịch lý là:

mọi sinh mệnh trong tự nhiên đều cần dừng lại để phát triển bền vững.

Cây cần mùa đông để tích lực.

Đất cần thời gian nghỉ để hồi phục.

Cơ thể cần ngủ để tái tạo.

Tâm trí cần yên lặng để sáng rõ.

Nhân loại là sinh vật duy nhất cố gắng sống trong một “mùa xuân liên tục”, không bao giờ ngừng, không bao giờ lắng, không bao giờ trở về bên trong.

Kết quả:

Công nghệ tăng trưởng

Nhưng tinh thần kiệt quệ

Năng suất tăng

Nhưng ý nghĩa sống giảm

Thông tin nhiều

Nhưng trí tuệ ít

Một xã hội mà chỉ phát triển theo chiều ngang mà không phát triển theo chiều sâu – thì đó là xã hội không có gốc rễ.

Và không có gốc rễ thì sớm muộn cũng có gió lớn quật ngã.

9. Khi giá trị thật mờ nhạt, mọi thứ còn lại chỉ là bề mặt

Nếu một người không biết:

Mình thật sự cần gì

Mình thật sự sống vì điều gì

Mình đang đi về đâu

Thì công nghệ càng mạnh, họ càng lạc lối nhanh hơn.

Công nghệ giống như một con ngựa khổng lồ – nguồn sức mạnh tuyệt vời. Nhưng nếu người cưỡi không biết đường, không biết mục tiêu, không biết phương hướng, vậy:

Con ngựa càng chạy nhanh

Người cưỡi càng lạc xa

Không có hệ thống định hướng nhận thức, công nghệ càng tiến bộ thì thế giới càng hỗn loạn.

Không có triết lý dẫn đường, khoa học càng phát triển thì con người càng mất gốc.

Nhân loại tưởng rằng công nghệ sẽ trả lời được mọi câu hỏi.

Nhưng cuối cùng – công nghệ chỉ trả lời được “làm như thế nào”, chứ không trả lời được:

Tại sao?

Để làm gì?

Phục vụ điều gì?

Có đúng hay không?

Chỉ con người – và chỉ khi hiểu chính mình – mới trả lời được.

10. Sự trượt dài âm thầm nhất – là khi con người không còn ý thức được mình đan