HNI 24/11

CHƯƠNG 21: ĐẠO – ĐỨC – THIÊN LÝ TRONG TƯ TƯỞNG PHƯƠNG ĐÔNG

Trong hệ thống triết học Phương Đông, ba khái niệm Đạo – Đức – Thiên lý là xương sống cho mọi suy tưởng về vũ trụ, con người và sự vận hành của xã hội. Nếu Phương Tây xây nên nền triết học dựa trên lý trí, tính lôgic và phân tích, thì Phương Đông đi từ trực giác, hòa hợp, tổng thể và tinh thần nhân bản sâu sắc. Con người không chỉ là thực thể tồn tại giữa vạn vật, mà là một phần trong cấu trúc sống động của Trời – Đất – Người. Sự tồn tại của con người phải tuân theo những quy luật đã hình thành từ buổi nguyên thủy và được đúc kết trong văn hóa, truyền thống và kinh điển của ngàn đời.

Đạo là cái tuyệt đối, nguồn sinh thành của vạn vật. Đức là phẩm chất nội tâm, là sự biểu lộ hợp nhất giữa hành vi của con người với quy luật khách quan của vũ trụ. Thiên lý là lẽ trời – là luật tự nhiên, khách quan, phổ quát và không thể thay đổi. Khi Đạo – Đức – Thiên lý hòa hợp, xã hội vận hành có trật tự, cá nhân tìm được an lạc, trí tuệ mở ra và cuộc sống đạt đến cảnh giới hòa hợp.

Chương này bàn về cội nguồn, bản chất và sự tương tác của ba yếu tố ấy trong tư tưởng Phương Đông, đặc biệt dưới góc nhìn Lão – Trang, Nho giáo và Minh triết Việt cổ. Qua đó, ta nhận ra thông điệp xuyên suốt: con người chỉ thực sự tự do khi biết thuận theo Đạo, tu dưỡng Đức và hành động trong khuôn khổ của Thiên lý.

1. Đạo – Nền tảng của tồn tại

Đạo trong Lão Tử

Trong Đạo Đức Kinh, Lão Tử mở đầu bằng câu bất hủ:

“Đạo khả đạo phi thường đạo, Danh khả danh phi thường danh.”

Câu này có nghĩa: cái Đạo mà ta có thể gọi tên, thì không phải là Đạo tuyệt đối; cái danh mà ta có thể định nghĩa, cũng không phải là danh vĩnh cửu. Đạo là bản thể tối sơ, vô hình, vô thanh, vô tướng. Nó sinh ra trời, đất, vạn vật, vận hành mà không tuyên bố, chi phối mà không xuất hiện.

Theo Lão Tử, Đạo giống như “không” – nhưng lại là cái “không” chứa tất cả. Không phải trống rỗng, mà là tiềm năng vô hạn. Con người muốn hiểu Đạo không thể dùng tri thức suy luận, mà phải bằng trực giác, an tĩnh nội tâm, trở lại với bản nguyên hồn nhiên của tâm thức.