HNI 25/11

🌺Chương 38 :Công nghệ phục vụ cộng đồng – không phục vụ quyền lực 

Trong suốt tiến trình phát triển của văn minh nhân loại, công nghệ luôn giữ vai trò là lực đẩy mạnh nhất làm thay đổi xã hội. Từ khi loài người phát minh ra lửa, bánh xe, máy hơi nước, điện năng, máy tính và internet, mỗi lần công nghệ xuất hiện, cấu trúc xã hội đều thay đổi theo. Thay đổi đó có thể tích cực hoặc tiêu cực, tùy thuộc vào công nghệ được dùng để phục vụ ai.

Vấn đề lớn nhất của thời đại hiện nay không phải là thiếu công nghệ tiến bộ, mà là công nghệ không thuộc về con người, không đặt mục tiêu phục vụ cộng đồng, mà bị điều hướng để củng cố quyền lực, kiểm soát hành vi, định hình nhận thức và tối đa hóa lợi ích của một số nhóm nhỏ có sức ảnh hưởng kinh tế, địa vị hay chính trị.

Đây chính là nguy cơ lớn nhất của kỷ nguyên số:

Công nghệ đi quá nhanh, nhưng đạo đức công nghệ đi quá chậm.

Trong đa số trường hợp, sự phát triển công nghệ được dẫn dắt bởi:

tham vọng cạnh tranh

tích lũy tài sản

mở rộng tầm ảnh hưởng

khai thác dữ liệu con người

kiểm soát hành vi cá nhân và xã hội

Từ đó, con người – thay vì làm chủ công nghệ – lại dần trở thành “data” để các hệ thống khai thác, phân loại và định hướng tương lai của chính họ.

1. Công nghệ – bản chất trung tính nhưng bàn tay người sử dụng quyết định

Không một công nghệ nào sinh ra là tốt hay xấu. Đao có thể là công cụ đi rừng hoặc vũ khí giết người. Internet có thể giúp trẻ em vùng sâu học miễn phí hoặc trở thành máy hút dữ liệu, kiểm soát suy nghĩ và hành vi.

Vậy điều quyết định công nghệ tốt hay xấu nằm ở:

ai sở hữu công nghệ

ai vận hành nó

mục đích sử dụng là gì

cơ chế kiểm soát nó có minh bạch hay không

Nếu công nghệ thuộc về số ít, thì tự nhiên nó sẽ được dùng vì lợi ích của số ít.

Nếu công nghệ thuộc về xã hội, thì nó phải phục vụ xã hội.

Đây chính là ranh giới lớn nhất của văn minh nhân loại trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo:

Lịch sử sẽ được viết lại không phải bởi cứ ai có sức mạnh công nghệ lớn nhất, mà bởi ai sử dụng công nghệ minh bạch nhất và vì cộng đồng nhất.

2. Khi công nghệ nằm trong tay quyền lực – xã hội mất quyền chọn lựa

Trong nhiều thập kỷ gần đây, sự thật đáng sợ nhất là con người ngày càng không tự quyết định cuộc đời mình nữa.

Công nghệ đang âm thầm:

quyết định bạn xem gì trên mạng

bạn thích gì

bạn ghét gì

bạn bỏ phiếu cho ai

bạn mua gì

bạn tin điều gì

Mọi thứ được tính toán bởi thuật toán, big data, máy học và mô phỏng mô hình hành vi.

Những thuật toán này ban đầu được xây dựng để tối ưu hóa trải nghiệm người dùng và lợi nhuận doanh nghiệp. Nhưng dần dần, chúng trở thành công cụ cực kỳ mạnh để điều hướng đám đông.

Một số ví dụ chúng ta đều đã chứng kiến:

• Mạng xã hội điều khiển cảm xúc tập thể

Thuật toán ưu tiên nội dung gây tranh cãi, giận dữ, cực đoan, vì điều đó làm người dùng xem nhiều, tương tác nhiều – và tạo ra nhiều lợi nhuận.

Hậu quả:

xã hội bị phân rã nhận thức

con người nghi ngờ lẫn nhau

nguồn tin không còn thống nhất

niềm tin chung bị phá vỡ

• Công nghệ theo dõi hành vi

Internet không còn là nơi chúng ta tìm kiếm thông tin nữa, mà là nơi thông tin tìm kiếm chúng ta.

Từng cú nhấp chuột, từng ký tự trên bàn phím, từng vị trí di chuyển, từng nhịp tim đo bằng đồng hồ thông minh – tất cả trở thành dữ liệu được dùng để:

dự đoán hành vi

gợi ý hành động

biến mỗi con người thành một “mô hình dự báo tiêu dùng và tư tưởng”

• Quyền lực công nghệ lớn hơn quyền lực truyền thống

Nếu trước đây quyền lực thuộc về:

luật pháp

quân đội

truyền thông đại chúng

thì hôm nay quyền lực thuộc về:

dữ liệu

nền tảng số

thuật toán

Những thực thể không có khuôn mặt, không có lá phiếu bầu, không chịu trách nhiệm công khai – nhưng quyết định cuộc sống của hàng tỷ người.

Đó là một nguy cơ mà nhân loại chưa từng đối diện.

3. Khi công nghệ phục vụ cộng đồng – đây sẽ là kỷ nguyên vàng của văn minh

Tuy nhiên, mặt kia của câu chuyện lại rực rỡ hơn nhiều.

Nếu công nghệ được:

minh bạch hóa

trả về cho cộng đồng

phục vụ giáo dục

mở ra tiếp cận bình đẳng

giúp nâng cao nhận thức

tạo ra môi trường sống lành mạnh

thì nhân loại sẽ bước vào “kỷ nguyên vàng” của phát triển.

• Trí tuệ nhân tạo có thể giải phóng sáng tạo của mọi người

Không phải ai cũng có điều kiện:

học đại học

được đào tạo bài bản

có gia sư riêng

Nhưng với AI, bất kỳ ai cũng có thể:

học lập trình

sáng tác nhạc

viết sách

xây dựng mô hình ảo

phân tích tài chính

thiết kế kỹ thuật

mà không cần vốn kiến thức lớn ban đầu.

AI trở thành “bạn đồng hành trí tuệ” của nhân loại, miễn là nó:

không bị thao túng

không bị lưu trữ dữ liệu cá nhân vô tội vạ

không bị dùng để định hình tư tưởng

AI công bằng có thể tạo ra một thế hệ không bị giới hạn bởi xuất phát điểm.

• Blockchain có thể tạo xã hội minh bạch

Chúng ta đã quen sống trong một thế giới mà thông tin và quyền lực thường tập trung, và người dân chỉ được “tin” vào những điều được công bố.

Nhưng blockchain mở ra một thế giới khác:

thông tin không thể sửa

dữ liệu không thể làm giả

ai cũng kiểm tra được

quyền lực không thể che giấu

Công nghệ này – nếu phục vụ cộng đồng – có thể:

chống tham nhũng

minh bạch tài chính công

minh bạch bầu cử

minh bạch quyền sở hữu

bảo vệ tài sản người yếu thế

• Internet mở có thể tái kiến thiết bình đẳng tri thức

Chỉ cần một chiếc điện thoại, một kết nối internet, một nền tảng học mở – người nông dân miền núi có thể học cùng giáo trình với sinh viên đại học top thế giới.

Nếu tri thức không bị thương mại hóa quá mức, nhân loại có thể:

học nhanh hơn

tiến bộ đồng đều hơn

giảm khoảng cách tầng lớp

Tri thức là sức mạnh, và nếu tri thức trở thành tài sản chung, xã hội sẽ đi rất xa.

4. Sự chuyển dịch tất yếu: từ công nghệ vì quyền lực sang công nghệ vì cộng đồng

Không sớm thì muộn, xã hội sẽ bước sang một quy luật mới:

Quyền lực không còn đến từ việc ai sở hữu công nghệ mạnh nhất, mà từ việc ai tạo ra giá trị cho số đông nhất.

Bởi khi công nghệ được phổ cập, khi AI rẻ hơn, khi dữ liệu tản đều, khi blockchain xóa bỏ sự bất cân xứng thông tin, các hệ thống tập trung quyền lực sẽ dần mất tính chính danh.

Khi đó:

người dân đòi hỏi minh bạch

cộng đồng muốn đồng sáng tạo

xã hội muốn tự quyết

thế hệ trẻ muốn tự làm chủ tri thức

Những tập đoàn hay thể chế chỉ chăm kiếm lợi từ việc khai thác dữ liệu con người sẽ dần mất chỗ đứng.

Trong một xã hội văn minh, quyền lực phải quay về với trách nhiệm, chứ không phải chỉ là công cụ cai trị.

5. Công nghệ của tương lai phải được xây trên ba trụ cột đạo đức

Nếu muốn tránh bi kịch lịch sử, công nghệ tương lai phải đặt trên nền tảng:

(1) Minh bạch

Người dùng có quyền biết:

dữ liệu của họ lưu ở đâu

dùng cho mục đích gì

có bị bán cho bên thứ ba hay không

có được xóa vĩnh viễn khi họ yêu cầu hay không

Minh bạch là tường lửa mạnh nhất chống lạm dụng công nghệ.

(2) Quyền tự quyết dữ liệu cá nhân

Dữ liệu sinh ra từ con người phải thuộc về người đó.

Họ có quyền:

đồng ý hoặc từ chối

cấp phép có thời hạn

rút lại quyền truy cập

kiểm tra mọi dấu vết sử dụng

Dữ liệu không phải mỏ dầu của doanh nghiệp – đó là tài sản riêng tư của từng cá nhân.

(3) Công nghệ phải tạo cơ hội – không tạo gánh nặng

Công nghệ chỉ là tiến bộ nếu:

làm cuộc sống tốt hơn

làm người nghèo mạnh hơn

làm cộng đồng thông minh hơn

làm xã hội tử tế hơn

Công nghệ khiến con người phụ thuộc, nghiện ngập mạng xã hội, tự ti, mất tự do – không thể gọi là tiến bộ.

6. Một mô hình công nghệ mới – hướng đến vì cộng đồng

Tương lai có thể hình thành một hệ sinh thái mới, trong đó:

AI phục vụ con người, không phân loại con người

blockchain bảo vệ minh bạch, không tạo đầu cơ

internet mở lan tỏa tri thức, không nhồi cảm xúc

các nền tảng được sở hữu bởi cộng đồng, không bởi các tập đoàn

Trong mô hình đó:

Người dùng không chỉ là khách hàng

mà là:

người góp dữ liệu

người đồng quyết định

người đồng sở hữu giá trị tạo ra

Công nghệ không tập trung trên đỉnh

mà phân tán cho:

từng cá nhân

từng nhóm

từng địa phương

từng cộng đồng sản xuất tri thức

Quyền lực không nằm trong tay người nắm máy chủ

mà thuộc về người nắm nhận thức.

Đây là bước chuyển lớn:

Từ thế giới bị quản trị bởi công nghệ tập trung

→ sang thế giới đồng kiến tạo bởi công nghệ cộng đồng.

7. Điều kiện để làm được: xã hội phải nâng tầm nhận thức

Công nghệ minh bạch chỉ có thể tồn tại trong một xã hội có nhận thức đủ cao.

Nếu người dùng:

thiếu hiểu biết

chỉ chạy theo giải trí tức thời

chấp nhận mọi điều được gợi ý

không có khả năng phân biệt đúng – sai

thì công nghệ sẽ dễ dàng bị lợi dụng để:

thao túng tư tưởng

điều hướng đám đông

củng cố quyền lực tập trung

Ngược lại, khi xã hội:

biết phản biện

biết đặt câu hỏi

biết đòi quyền lợi chính đáng

biết lựa chọn nền tảng minh bạch

thì các hệ thống thiếu công bằng sẽ tự biến mất, vì mất đi nguồn năng lượng nuôi dưỡng – đó là sự chấp nhận mù quáng của cộng đồng.

8. Vai trò của thế hệ trẻ

Thế hệ trẻ hôm nay là nhóm:

sống trên công nghệ

lớn lên với mạng

hiểu giá trị của dữ liệu

nhạy với bất công

không cam chịu

Họ sẽ là lực lượng quan trọng nhất:

thúc đẩy đổi mới

đòi quyền minh bạch

xây nền tảng mới

chia sẻ tri thức

tạo triết lý mới cho thời đại AI

Trong tương lai gần, xã hội có thể chứng kiến hàng triệu tổ chức, nhóm cộng đồng, startup công nghệ được hình thành không phải để thu lợi tối đa, mà để giải quyết vấn đề xã hội tối đa.

Khi đó, công nghệ không còn “vai trò cai trị”, mà trở thành công cụ tiến hóa nhận thức nhân loại.

9. Kết luận – công nghệ phải được trả lại đúng vị trí

Công nghệ chỉ là công cụ. Quyền lực chỉ là phương tiện.

Chỉ con người mới là mục tiêu tối thượng của mọi tiến bộ.

Xã hội sẽ đi về đâu tùy thuộc vào một câu hỏi duy nhất:

Công nghệ phục vụ con người

hay con người phục vụ công nghệ?

Nếu công nghệ tiếp tục:

bị điều khiển bởi tham vọng

tối ưu hóa kiểm soát

khai thác con người như kho dữ liệu

thì văn minh sẽ đi vào ngõ cụt.

Nhưng nếu công nghệ:

mở

minh bạch

có đạo đức

thuộc về cộng đồng

thì nhân loại sẽ bước sang thời kỳ rực rỡ nhất của tiến hóa tư duy.

Cuối cùng:

Sức mạnh của tương lai không nằm ở tay kẻ mạnh nhất, mà ở tay cộng đồng được trao quyền – biết sử dụng công nghệ để nâng cao phẩm giá con người.