HNI 13/9 - 🌺Chương 18. Tích phân – diện tích và giá trị tiềm ẩn 1. Mở đầu – từ những mảnh vụn đến tổng thể Toán học luôn có hai mặt: phân tích cái nhỏ bé để hiểu quy luật, và gom góp cái nhỏ bé ấy để xây dựng bức tranh toàn cảnh. Nếu đạo hàm là công cụ để tách, phân rã, đo đạc sự biến thiên tại từng điểm cực nhỏ, thì tích phân lại là phép tổng hợp, khâu nối, gắn kết những hạt vụn thành một chỉnh thể. Ý tưởng của tích phân xuất hiện từ câu hỏi giản dị: làm thế nào để tính diện tích dưới một đường cong, khi hình dạng đó không phải là hình chữ nhật, hình vuông, hay hình tam giác quen thuộc? Người Hy Lạp cổ đã dùng phương pháp “cạn kiệt” (method of exhaustion), chia nhỏ miền cần tính thành các hình quen thuộc, rồi cộng dần kết quả. Đó chính là mầm mống của tư duy tích phân. Ngày nay, tích phân không chỉ còn là chuyện “tính diện tích” nữa. Nó đã trở thành ngôn ngữ để mô tả khối lượng, năng lượng, xác suất, dòng chảy, giá trị kỳ vọng… – tất cả những gì cần tổng hợp từ cái nhỏ để thấy cái lớn. Nó mang một ý nghĩa triết học sâu sắc: giá trị thật sự của một hệ thống không nằm ở từng mảnh rời rạc, mà ở toàn thể được gom lại từ vô số hạt vi mô. 2. Khái niệm trực giác về tích phân Để hiểu tích phân, ta hãy tưởng tượng một thửa ruộng có bờ cong theo hình parabol. Nếu muốn biết diện tích thửa ruộng ấy, ta không thể chỉ áp dụng công thức hình chữ nhật hay hình tròn. Cách duy nhất là chia nó thành vô số dải nhỏ, mỗi dải gần giống một hình chữ nhật, rồi cộng tất cả lại. Khi số dải tiến tới vô hạn, kích thước mỗi dải tiến tới bằng không, tổng các diện tích xấp xỉ tiến đến một giá trị ổn định. Giá trị ấy chính là diện tích thật sự dưới đường cong. Đó chính là trực giác của tích phân xác a,b cho ta miền cần tính toán. Chỉ với một công thức ngắn gọn, tích phân đã trở thành cây cầu nối liền vô hạn với hữu hạn, vi mô với vĩ mô. 3. Tích phân và đạo hàm – mối quan hệ ngược chiều