HNI 28/9:
CHƯƠNG 41:Tác động của công nghệ và trí tuệ nhân tạo lên pháp luật
1. Mở đầu: Bước vào kỷ nguyên số hóa pháp quyền
Chưa bao giờ trong lịch sử loài người, pháp luật phải đối diện với những biến đổi nhanh chóng và sâu rộng như ngày nay. Công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), blockchain, dữ liệu lớn (Big Data), Internet vạn vật (IoT), đang không chỉ thay đổi kinh tế, xã hội, giáo dục, y tế… mà còn đang đặt nền pháp luật truyền thống vào một thử thách chưa từng có.
Luật pháp vốn xây dựng trên nền tảng của sự ổn định, của khái niệm “chậm mà chắc”, của quy tắc bất biến theo thời gian, thì nay lại bị buộc phải phản ứng trong một thế giới biến chuyển từng giây, từng phút. Nếu luật pháp chậm chân, nó sẽ trở nên lỗi thời, không thể bảo vệ quyền lợi công dân và điều hòa trật tự xã hội. Nhưng nếu luật pháp thay đổi quá nhanh, nó sẽ đánh mất sự uy nghiêm, tính bền vững vốn là linh hồn của pháp quyền.
Đây chính là thách thức của kỷ nguyên mới: làm thế nào để pháp luật dung hòa giữa tính ổn định và sự thích ứng nhanh với công nghệ? Và trí tuệ nhân tạo sẽ đóng vai trò gì trong quá trình đó?
2. Công nghệ số – động lực buộc pháp luật phải thay đổi
2.1. Không gian số và những “vùng đất chưa có luật”
Sự xuất hiện của không gian mạng đã tạo ra một “vũ trụ song song” nơi con người giao tiếp, giao dịch, sáng tạo và thậm chí sống cả một phần đời thực của mình. Nhưng vấn đề là luật pháp truyền thống vốn được thiết kế cho thế giới vật chất: đất đai, biên giới, tài sản hữu hình. Khi chuyển sang thế giới số, nhiều vấn đề trở thành khoảng trống: quyền sở hữu dữ liệu, quyền riêng tư trên mạng xã hội, trách nhiệm pháp lý của các nền tảng số, tội phạm mạng xuyên biên giới…
Có thể nói, Internet chính là “vùng đất mới” mà pháp luật chưa kịp đặt chân đến, hoặc mới chỉ đặt một bước chập chững.
2.2. Blockchain và quyền sở hữu phi tập trung
Công nghệ blockchain, với đặc tính minh bạch, phi tập trung và không thể sửa đổi, đang thách thức cách hiểu truyền thống về quyền sở hữu và quyền kiểm soát. Khi tài sản số, tiền mã hóa, hợp đồng thông minh được triển khai, câu hỏi lớn đặt ra là: ai sẽ quản lý, ai sẽ kiểm chứng, và khi có tranh chấp, luật nào sẽ áp dụng?
Pháp luật quốc gia, vốn dựa trên lãnh thổ, đang va chạm trực diện với một không gian phi lãnh thổ – nơi mà blockchain hoạt động toàn cầu.
2.3. Dữ liệu – “dầu mỏ mới” và thách thức quyền riêng tư
Trong kỷ nguyên số, dữ liệu cá nhân trở thành tài nguyên quý giá nhất. Các công ty công nghệ lớn thu thập, khai thác và thương mại hóa dữ liệu ở quy mô chưa từng có. Điều này đặt ra thách thức cho luật pháp: làm sao để bảo vệ quyền riêng tư của công dân, trong khi vẫn thúc đẩy đổi mới sáng tạo và phát triển kinh tế?
Quyền kiểm soát dữ liệu đã trở thành vấn đề cốt lõi của quyền con người trong kỷ nguyên số.
3. Trí tuệ nhân tạo và những thách thức pháp lý chưa có tiền lệ
3.1. Trách nhiệm pháp lý của AI
Một trong những câu hỏi hóc búa nhất: nếu một hệ thống AI gây ra thiệt hại (ví dụ xe tự lái gây tai nạn, AI y tế chẩn đoán sai, robot công nghiệp gây thương tích), ai sẽ chịu trách nhiệm? Nhà sản xuất, lập trình viên, người sử dụng hay bản thân AI?
Khái niệm “trách nhiệm pháp lý” vốn gắn chặt với con người – chủ thể có ý chí, có đạo đức, có khả năng phân biệt đúng sai. Nhưng AI không có “ý chí” theo nghĩa truyền thống. Vì thế, pháp luật đang loay hoay tìm một khung trách nhiệm mới.