HNI 4-9

Chương 24: THỊ TRƯỜNG SỐNG BẰNG NỖI SỢ VÀ THÓI QUEN

Mở đầu: Thị trường như một tôn giáo mới

Trong thế kỷ hiện đại, “thị trường” được xem như thần thánh vô hình điều khiển đời sống. Nó được ca ngợi là “cơ chế tự do”, “sức mạnh sáng tạo”, “nguyên lý khách quan”. Nhưng sự thật đau thương là: thị trường không đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa – nó là hệ thống khai thác nỗi sợ hãi và thói quen của con người.

Người ta tưởng rằng mình mua sắm, đầu tư, tiêu dùng bằng ý chí tự do. Nhưng thực chất, đa phần hành vi ấy được dẫn dắt bởi hai động cơ nền tảng: nỗi sợ và thói quen. Và chính hai yếu tố này nuôi sống guồng máy khổng lồ gọi là “thị trường”.

Thị trường và nỗi sợ hãi

Thị trường tồn tại nhờ việc không ngừng gieo rắc sợ hãi:

Sợ thiếu thốn: nếu không mua sản phẩm này, bạn sẽ bị tụt hậu, bạn sẽ không đủ đẹp, không đủ thông minh, không đủ giá trị.

Sợ mất mát: nếu không đầu tư ngay, cơ hội sẽ biến mất. Nếu không mua kịp, bạn sẽ thua thiệt người khác.

Sợ bị loại trừ: nếu không theo xu hướng, bạn sẽ bị cô lập khỏi tập thể.

Quảng cáo, truyền thông, mạng xã hội – tất cả được thiết kế để chạm đúng nỗi sợ sâu kín nhất của con người. Mỗi sản phẩm không chỉ bán công năng, mà còn bán “liều thuốc trấn an” cho những bất an nội tâm.

Thói quen: vòng lặp của sự điều kiện hóa

Ngoài sợ hãi, thị trường còn vận hành dựa trên thói quen lặp lại. Con người bị điều kiện hóa từ nhỏ để hình thành những nhu cầu “tự nhiên” – thực chất là nhu cầu được dựng lên có chủ đích.

Một tách cà phê sáng, một nhãn hiệu điện thoại, một đôi giày thể thao, một ứng dụng mạng xã hội… tất cả đều trở thành nghi thức thường nhật, đến mức người ta không còn đặt câu hỏi: “Tôi thực sự cần nó, hay tôi chỉ đang bị lập trình để cần nó?”.

Thói quen khiến thị trường ổn định. Khi một hành vi tiêu dùng được lặp lại đủ lâu, nó trở thành bản năng xã hội – và từ đó, thị trường có thể dự đoán, điều khiển, và khai thác lợi nhuận vô tận.

Thị trường và ảo tưởng tự do

Người ta thường nói: “Thị trường tự do phản ánh lựa chọn tự do của con người.” Nhưng triết học hiện sinh đặt ngược câu hỏi: “Nếu lựa chọn ấy bị dẫn dắt bởi nỗi sợ và thói quen thì nó còn là tự do không?”

Sự thật là: con người tưởng mình chọn lựa, nhưng đa phần chỉ phản ứng lại với những kích thích được thiết kế khéo léo. Thị trường trao cho ta cảm giác được tự do, nhưng đó chỉ là ảo tưởng được lập trình.

Nỗi sợ và thói quen trong xã hội tiêu thụ

Nền kinh tế hiện đại là nền kinh tế của nỗi sợ:

Ngành mỹ phẩm sống nhờ nỗi sợ xấu xí.

Ngành bảo hiểm sống nhờ nỗi sợ bệnh tật, tai nạn, cái chết.

Ngành công nghệ sống nhờ nỗi sợ tụt hậu, lạc hậu.

Đồng thời, nó cũng là nền kinh tế của thói quen:

Cà phê buổi sáng, trà chiều, đồ ăn nhanh, thời trang đổi mùa…

Lướt mạng xã hội trước khi ngủ, mua sắm online mỗi cuối tuần…

Những “chu kỳ tiêu dùng” lặp đi lặp lại như nghi thức tôn giáo.

Mỗi thói quen này, một khi được cấy vào đời sống, sẽ trở thành mỏ vàng bất tận cho thị trường.

Đám đông và sự đồng lõa vô thức

Đám đông ít khi nhận ra mình bị thao túng. Họ ca ngợi thị trường như một biểu tượng tự do, trong khi bản thân chỉ là những tín đồ ngoan ngoãn. Họ đổ xô mua sắm theo “trend”, họ đầu tư theo “sóng”, họ chạy theo khuyến mãi, và tự nhủ: “Đây là lựa chọn của tôi.”

Sự đồng lõa vô thức này khiến thị trường trở thành tôn giáo thế tục: có nghi lễ (Black Friday, ngày lễ mua sắm), có giáo điều (phải có hàng hiệu mới đẳng cấp), có thần tượng (các thương hiệu toàn cầu), và có cả những kẻ truyền giáo (quảng cáo, KOL, influencer).

Hệ quả: con người bị rỗng hóa

Khi đời sống bị chi phối bởi nỗi sợ và thói quen, con người dần đánh mất khả năng sống thật.

Họ tiêu dùng để khỏa lấp trống rỗng, nhưng càng tiêu dùng càng trống rỗng hơn.

Họ lặp lại những nghi thức xã hội, nhưng càng lặp lại càng xa rời bản ngã.

Họ bị nhấn chìm trong biển sản phẩm, nhưng linh hồn thì ngày càng nghèo nàn.

Sự giàu có vật chất không đi kèm với khai sáng tinh thần. Thị trường sống phình to, nhưng con người thật sự co lại.

Con đường tỉnh thức

Để thoát khỏi nhà tù của thị trường, con người cần:

Nhận diện nỗi sợ: thấy rõ những gì ta mua, ta làm, có phải do sợ hãi chi phối không.

Thách thức thói quen: dám phá vỡ vòng lặp máy móc, tự hỏi: “Tôi có thể sống khác không?”

Chọn lựa có ý thức: không phủ nhận tiêu dùng, nhưng biến nó thành hành động chủ động, không phải phản xạ bị điều kiện hóa.

Sống tối giản và tự do: càng ít bị chi phối bởi sợ hãi và thói quen, ta càng mở rộng biên độ tự do hiện sinh.

Kết chương: Sự thật lật mặt thị trường

Sự thật đau thương là: thị trường sống nhờ nỗi sợ và thói quen của con người. Nó nuôi dưỡng bất an, biến thành thói quen, rồi khai thác để tồn tại.

Nhưng sự thật giải thoát là: con người không bắt buộc phải làm nô lệ cho thị trường. Khi ta dám đối diện với nỗi sợ, khi ta dám phá vỡ thói quen, ta sẽ thấy: thị trường chỉ là một công cụ, không phải Thượng đế.

Tự do thật sự không đến từ việc mua nhiều hơn, mà từ việc sống thật với nhu cầu thật. Khi ấy, con người không còn bị thị trường nuốt chửng, mà có thể đứng vững trong sự tỉnh thức của mình.