HNI 4-9 

Chương 27: CÔNG LÝ KHÔNG LUÔN ĐI CÙNG SỰ THẬT

Mở đầu: Hào quang giả định về công lý

Từ thuở xa xưa, con người đã khát khao công lý. Những bộ luật đầu tiên, những tòa án, những quan tòa… đều được dựng lên như biểu tượng của trật tự và lẽ phải. Trong tưởng tượng tập thể, công lý là con đường dẫn đến sự thật, là cán cân cân bằng giữa thiện – ác, đúng – sai.

Nhưng sự thật đau thương là: công lý không phải lúc nào cũng đi cùng sự thật. Công lý trong đời sống loài người thường là sản phẩm của quyền lực, luật lệ, thủ tục, và sự thỏa hiệp – chứ không phải ánh sáng thuần khiết của chân lý.

Luật pháp và công lý: hai thực thể không đồng nhất

Luật pháp thường được coi là công cụ thực thi công lý. Nhưng trên thực tế, luật pháp không phải lúc nào cũng đại diện cho sự thật.

Luật pháp do con người viết ra – và con người luôn bị giới hạn bởi định kiến, lợi ích, và thời đại.

Có những điều hợp pháp nhưng vô đạo đức.

Có những điều đúng sự thật nhưng không thể chứng minh trước tòa.

Có những sự thật bị bóp méo thành “tội lỗi”, chỉ vì nó thách thức quyền lực cầm bút viết luật.

Công lý trong khuôn khổ pháp luật, vì thế, nhiều khi chỉ là cái bóng của sự thật.

Công lý như một vũ khí của quyền lực

Trong lịch sử, công lý không ít lần bị biến thành công cụ của kẻ mạnh.

Tòa án xử án phù thủy ở châu Âu: hàng nghìn phụ nữ bị thiêu sống nhân danh “công lý của Chúa”.

Những bản án chính trị: kẻ lên tiếng bị giam cầm, kẻ dám phản kháng bị kết tội “phản loạn”.

Những tòa án hiện đại: đôi khi bên thắng cuộc không phải là kẻ nắm sự thật, mà là kẻ có tiền thuê luật sư giỏi hơn, kẻ có quyền lực vận động hậu trường.

Công lý, trong những trường hợp ấy, không còn là ánh sáng bảo vệ sự thật – mà là tấm mặt nạ hợp pháp che giấu sự thao túng.

Công lý và đám đông

Công lý trong xã hội không chỉ nằm ở tòa án, mà còn trong phán xét của đám đông. Nhưng đám đông thường thiếu kiên nhẫn với sự thật. Họ muốn phán quyết nhanh chóng, họ muốn “công lý tức thì”.

Một vụ việc chưa rõ trắng đen, mạng xã hội đã thi nhau kết tội.

Một con người bị bôi nhọ bởi tin giả, đám đông sẵn sàng chôn vùi họ mà không cần bằng chứng.

Một nỗi sợ tập thể có thể đẩy cả cộng đồng vào cơn cuồng nộ, nhân danh “công lý”.

Thế là công lý đám đông trở thành cái máy chém vội vã, không có chỗ cho sự thật phức tạp và đa chiều.

-Sự thật và thủ tục

Trong hệ thống pháp lý, sự thật thường phải đi qua thủ tục: bằng chứng, nhân chứng, tranh luận. Nhưng thủ tục không phải lúc nào cũng nắm bắt được bản chất.

Có những sự thật đơn giản nhưng không đủ bằng chứng, nên bị phủ nhận.

Có những dối trá khéo léo được dựng nên thành hồ sơ, nên lại được coi là “sự thật hợp pháp”.

Và như thế, công lý trở thành một trò chơi thủ tục, nơi sự thật có thể bị bỏ lại ngoài cửa tòa án.

Bi kịch của những người tìm công lý

Lịch sử đầy rẫy những người hy sinh cả đời để tìm công lý, nhưng cuối cùng vẫn thất bại:

Người tố cáo tham nhũng bị kết án thay vì được bảo vệ.

Người vô tội ngồi tù hàng chục năm vì sai lầm điều tra.

Người tìm kiếm sự thật bị gạt bỏ như kẻ điên loạn.

Những bi kịch này cho thấy: công lý trong đời sống xã hội loài người không phải là ánh sáng tuyệt đối, mà là một trường thương lượng đầy bất toàn.

Công lý và sự thật: một sự căng thẳng hiện sinh

Triết học hiện sinh nhìn nhận: con người luôn sống trong sự căng thẳng giữa công lý và sự thật.

Sự thật là cái gì đó khách quan, vượt trên luật lệ, vượt trên phán xét.

Công lý là cái mà xã hội cố gắng dựng nên để quản trị sự thật.

Khi hai thứ này trùng khớp, ta có những khoảnh khắc công bằng. Nhưng khi chúng lệch nhau – điều thường xuyên xảy ra – ta nhận ra sự thật đau thương: công lý nhân loại chỉ là một mô phỏng khiếm khuyết của sự thật.

Con đường tỉnh thức

Vậy ta phải làm gì?

Đừng thần thánh hóa công lý: nó cần thiết cho xã hội, nhưng không đồng nghĩa với sự thật.

Hoài nghi: khi chứng kiến phán quyết, hãy tự hỏi: “Đây là công lý thực sự, hay chỉ là thủ tục, lợi ích, hoặc sự áp đặt của kẻ mạnh?”

Tìm kiếm sự thật vượt ngoài pháp lý: không phải để phủ nhận luật pháp, mà để không bị giam trong ảo tưởng rằng công lý và sự thật luôn đi cùng nhau.

Trách nhiệm cá nhân: công lý tập thể có thể sai lạc, nhưng mỗi người vẫn có thể sống trung thực với sự thật của mình.

Kết chương: Ánh sáng trong bóng tối

Sự thật đau thương là: công lý không luôn đi cùng sự thật. Có khi công lý phục vụ sự thật, có khi nó phản bội sự thật, và có khi nó chỉ là cái mặt nạ che đậy cho quyền lực.

Nhưng sự thật giải thoát là: nhận biết được khoảng cách ấy chính là bước đầu của tự do. Khi ta không còn ngây thơ đặt toàn bộ niềm tin vào công lý thế gian, ta mới bắt đầu học cách sống thật với lương tâm, với ánh sáng nội tâm.

Công lý có thể thất bại. Nhưng sự thật, dẫu bị che giấu, vẫn hiện hữu. Và ai dám sống thật, người ấy đã vượt qua được những chiếc cân méo mó của thế gian để chạm tới sự công bằng trong tâm hồn.